BUMİN KAĞAN

BUMİN KAĞAN
(Göktürk Devleti'nin Kurucusu)

Bumin Kağan, diğer adıyla İlig Kağan, Türk adını taşıyan ilk devlet olan Göktürk Kağanlığı'nın kurucusudur. Doğum tarihi ve yeri kesin olarak bilinmemekle birlikte, Çin kaynaklarında babasının Aşina Tuvu adlı bir boy beyi olduğu ve çocuklarının Issık Kağan, Mukan Kağan, Taspar Kağan ve Böri Kağan olduğu belirtilmektedir.

Bumin Kağan, Çin ve Akhunlar arasındaki savaşlar sonrasında zayıflayan Akhun topraklarından kaçarak Cücen bölgesine yerleşen Aşina boyunun mensupları arasında büyümüştür. Bu bölgede demircilik, tarım ve hayvancılıkla uğraşan halk arasında yetişmiştir. Zamanla Aşina boylarının lideri olan Bumin Kağan, Avarlar, Tölesler ve Çin’in Batı ve Doğu Vey hanedanlarıyla yaptığı savaşlardan zaferle ayrılmış, Batı Vey Hanedanı prensesi Chang ile evlenerek Çin'le siyasi bir akrabalık kurmuştur. Bu sayede Çin’in de desteğini alarak Türkistan’a hâkim olmak amacıyla harekete geçen Bumin Kağan, Altay Dağları'nın güneyinden Orhon Nehri kıyılarına ve Ordubalık (Karabalgasun) bölgesine kadar uzanan geniş bir coğrafyada hâkimiyet kurmuştur. M.S. 552 yılında Cücenler'e karşı kazandığı zaferle, Ötüken merkezli Göktürk Devleti'nin kuruluşunu ilan etmiştir. Devletin yönetiminde, kardeşi İstemi Yabgu ile geliştirdiği ikili yönetim sistemi etkili olmuştur. Bu sistem sayesinde devletin ekonomik, siyasi, askeri, hukuki, dini ve sosyal yapıları güçlendirilmiştir.

Göktürk Devleti, Orta Asya bozkırlarında kurulan ilk büyük Türk devleti olarak, daha sonra tarih sahnesine çıkacak diğer Türk devletlerinin temelini oluşturmuştur. Bumin ve İstemi kardeşler, Tanrı Dağlarından Sibirya'nın içlerine kadar uzanan geniş topraklara hükmetmişlerdir. Bu süreçte Türkler, yazıyı kullanmaya başlayarak tarım toplumuna dönüşmüştür. Oğuzlar, Uygurlar, Tölesler, Karluklar, Kırgızlar ve Türgeşler gibi çeşitli Türk boyları bir araya getirilmiş ve Türk birliği sağlanmıştır.

M.S. 553 yılında hayatını kaybettiği anlaşılan Bumin Kağan, milletleşme sürecinde Türklerin en önemli liderlerinden biridir. Onun önderliğinde Türk milleti, dilini, kültürünü ve istiklalini koruma imkanı bulmuştur. Devletin adı “Türk”, arması “kurt”, Aşina ailesinin damgası ise “dağ keçisi” olarak belirlenmiştir. Ölüm tarihi tespit edilemeyen Bumin Kağan’ın naaşı, Orhun Vadisi’ndeki Atalar Mezarlığı’nda yer alan bir taş sanduka içinde korunmaktadır. Öldükten sonra yerine sırasıyla çocukları Issık, Mukan, Tapar ve Böri Kağanlar geçmiştir. Torunu Bilge Kağan’ın oğlu Tengri Kağan tarafından 732 yılında dikilen Orhun Yazıtlarında Bumin Kağan ve devletin kuruluş felsefesi şu şekilde aktarılmıştır: “Üstte mavi gök, altta yağız yer kılındıkta, ikisi arasında insanoğlu kılınmış. İnsanoğlunun üzerine ecdadım Bumin Kağan, İstemi Kağan oturmuş. Oturarak Türk milletinin ilini, töresini tutuvermiş, düzenleyivermiş…”

Göktürk Yazıtları her ne kadar Türk tarihi açısından çok önemli olsa da ilk yazılı belgeler değildir. Göktürk kitabelerinden yaklaşık 150 yıl önce, Bugut Dağı'nın batısında yer alan bölgede hem anıt mezar hem de tanrılara ve atalara saygı mekânı olarak kullanılan Bengü taşlar ortaya çıkarılmıştır. Bunlar arasında en değerlisi, "kurttan süt emen çocuk" figürüyle tasvir edilen ve “kaplumbağa” biçiminde bir kaide üzerine oturtulan Bugut Kitabesidir. Bu yazıtlarda Türk milletinin yaşam biçimi, inançları, değerleri ve diğer topluluklarla ilişkileri hakkında çok kıymetli bilgiler yer almaktadır.

Alper UZUNGÜNGÖR

***

Kaynaklar:

(i) Ahmet Taşağıl, Türk Model Devleti Gök Türkler, Bilge Kültür Sanat Yayınları, 2016.

(ii) Saadettin Gömeç, Türk Hun Tarihi, Berikan Yayınevi, Ankara, 2012.

(iii) Saadettin Gömeç, Kök Türk Tarihi, Berikan Yayınevi, Ankara, 2011.