BİLGE KAĞAN
BİLGE KAĞAN
(Türk Kelimesini Ebedi Taşa Vuran Komutan)
İlk Türk alfabesi ile Türk medeniyetine eşsiz hizmeti olan Bilge Kağan; İkinci Doğu Göktürk Kağanlığı (Kutluklar) kurucusu İlteriş Kutluk ile İl Bilge Hatundan 683’te Ötügen’de doğmuştur. Sekiz yaşındayken annesini kaybeden Bilge Kağan ile kardeşi Kül Tigin’in yetiştirilmesi ve eğitiminden amcazade Kapgan Kağan’ın sorumlu kılınmıştır.[1]
Bilge Kağan, on dört yaşındayken Tarduş Şadlığına (Beylik) atanmıştır. 716’da babası İlteriş’in ölümü üzerine İkinci Doğu Göktürk Kağanlığına getirilen eğitmenlerinden Kapgan’ın oğlu İnel Kağan’ı darbeyle devirerek aynı yıl İkinci Doğu Göktürk Kağanlığı’nın başına geçmiştir.
Kağanlığın ilk kurultay toplantısında kardeşi Kül Tegin’i Sol Şad tayin etmiş, vezirliğe ise Tonyukuk’u getirmiş, ordu komutanlığını da “Tarkan” unvanı ile Kül Tegin’e vermiştir.[2]
Bilge Kağan döneminde Kırgız, Karluk, Oğuz, Çiğil, Basmil ve benzeri Türk boylarını itaati altına alınmıştır. Çin, Tibet, Tangut, Kitan gibi pek çok yabancı kavim vergiye bağlanmıştır. Çin hâkimiyetindeki Göktürk topraklarını, kardeşi Kül Tegin ile birlikte geri almış ve devletin sınırlarını; güneyde Çin’in Şan-Tung ovasından, İç Asya’da Karaşar bölgesine, kuzeyde Bayırku sahasından Ani Irmağı çevresine ve Batı Demir Kapı (Semerkant-Belh yolu üzerinde)’ya kadar ulaştırmıştır.
Bilge Kağan’ın en büyük hayali, dağınık halde yaşayan Türk boylarını bir araya toplamak ve Türk milletini yerleşik hayata geçirmekti. Çin ile inanç, kültür ve ticari bakımdan sıkı bir iş birliğini düşünmüş ise de sonra bu düşüncesinden vazgeçerek Çin’in Türk boyları üzerindeki bütün çalışmalarına karşı direnmiş, Çin kültürü, geleneği ve dini inancından uzak durmuştur.
Türklerin milli benlik ve kimliğini koruyan ve daha da ileri giderek Çin’i kontrol altında alıp vergiye bağlayan Bilge Kağan, Vezir Tonyukuk’u ve kardeşi Kül Tegin’i kaybettikten sonra 735 yılında elli iki yaşındayken Çinlilerle iş birliği yapan Buyruk Çor tarafından zehirlenerek öldürülmüştür.
Türklerin siyasi istiklali ve hürriyeti için çalışan Bilge Kağan’ın ardından büyük bir yoğ yapılmış, cesedi Orhun Vadisindeki Atalar mezarlığında taş sanduka içine yatırılmıştır. Bilge Kağanın tacı, savaş eşyaları, mühür yüzüğü Orhun Vadisindeki müzede muhafaza edilmektedir.
Bilge Kağan’ın ölüm ve yuğ töreni ile ilgili tarihi bilgiler oğlu Tengri Kağan tarafından bengü taşa (Bilge Kağan Yazıtı) “… Babam kağan, köpek yılı, onunca ay, yirmi altıda uçup gitti. Domuz yılı beşinci ay, yirmi yedi de yoğ töreni yaptırdım.” şeklinde yazdırılmıştır.
Bilge Kağan’dan sonra çocukları Tengri Kağan, Yollug Tegin, Bilge Kutluk ve Kutluk Yabgu taht sürmüştür. Ancak bu kağanlar, devleti iyi yönetme becerisi gösteremeyip Karluk, Basmil, Uygurların çıkardığı isyanlarda etkisiz kalmış, 745 yılında Ötüken ve çevresini Uygur Türkleri ele geçirip Türkistan’ın temsilcisi olmuş, Türgişler ise Batı Türkistan’ı yönetmişlerdir.[3]
Bilge Kağan zamanında; Bengü taşlar dikilerek Türk tarihi ve Türk edebiyatının ilk yazılı eserleri verilmiştir. Türk kimliği, en yüksek seviyede yaşanmış, tek dil ve tek millet anlayışı etrafında toplanılmıştır.
Alper UZUNGÜNGÖR
***
Kaynaklar:
(i) A.Taşağıl, Bilge Kağan’ın Yönetim Stratejileri, Makale, Erişim Tarihi: 03.05.2020, (https://www.academia.edu), 2019.
(ii) M.Çevik, Türk Bilge Kağanı, Kapı yayınları, 2016,
(iii) Y.E. Tansü-N. Öztürk, Bilge Tonyukuk’un Gök-Türk Devleti’ne Katkısı, Makale, Erişim Tarihi:2021, (https://iksadyayinevi.com), 2021.
Dipnotlar:
[1] Ötügen, Moğolistan’a bağlı Zavhan İlinin sınırları içinde kalmıştır.
[2] Tarduşlar, Göktürk coğrafyasında 647 yılından önce varlığını en çok hissettiren Türk boyudur (On Oklardan). Özellikle Doğu Göktürk Devletinin 630 yılında yıkılmasından sonra büyük bir güç olarak ortaya çıkıp, bağımsızlıklarını kazandıkları 628’den 647 ‘e kadar bir devlet gibi rol oynadılar. Tarduşların menşei bütün kaynaklarda Töles boylarının içinde gösterilmektedir.
[3] Vezir Tonyukuk, Bilge Tonyukuk Boyla veya Baga Tarkan (646 – 726), II.Göktürk Kağanlığı Tarkan’ıdır. Göktürkler ve diğer Türk göçebe imparatorluklarının kurucusu ve yönetenler gibi Aşina sülalesindendir.