ATÇALI KEL MEHMET EFE (1802 - 1830)

ATÇALI KEL MEHMET EFE


19. yüzyıl, Osmanlı tarihinin en çalkantılı dönemlerinden biriydi. Savaşlar ve ekonomik buhranın etkisiyle isyanlar patlak vermiş, devlet adeta esir düşmüştü. Bu isyanlardan biri de Atçalı Kel Mehmet Efe'nin liderliğinde Aydın'da gerçekleşen isyandır.

Atçalı Kel Mehmet, 1802 yılında Nazilli'nin Arpaz Köyü'nde yoksul bir ailenin çocuğu olarak dünyaya gelmiştir. Babası genç yaşta vefat ettiğinde, dokuz yaşında annesiyle birlikte bir akrabasının yaşadığı Atça Köyü'ne taşınmış, burada zor şartlar altında yaşam mücadelesi vermiştir. Annesinin de vefatı ardından hem yetim hem de öksüz kalan Mehmet, Arpaz'a geri dönerek bölgenin sipahisi olan Arpazlı beyinin kalesine yerleşerek getir götür işleri yapmıştır.

1826 yılında, ülkenin idari yapısında köklü değişiklikler yapılarak eyaletler yerine vilayetler kurulmuş, vilayetlerin yöneticilerine merkezden vali paşalar atanmaya başlamıştı. Ancak Aydın vilayetine atanan İzmir Muhafızı Hasan Paşa, yol güvenliği sorunları yüzünden Aydın'a ulaşamamıştı. Yeni sistem, Aydın örneğinde görüldüğü üzere tam anlamıyla hayata geçirilememişti; yöneticiler, bulundukları illerin dışına çıkmaya isteksizdi. Bu durum, yerel yöneticilerin haksız uygulamalarına olanak tanımış, vatandaşlardan toplanan vergiler, onların ödeyebileceğinden çok daha fazlasını aşmıştı. İtiraz edenler ise, padişaha karşı gelmekle suçlanarak ağır cezalara çarptırılmıştır.

Atçalı Efe, merkezi yönetimin Aydın'daki yansımalarından etkilenmekle kalmayıp, zulme uğrayanların yanında yer almayı hedefleyen zeybek geleneğinden hareketle dağa çıkmaya karar vermiştir. Onu, haklı bir isyanın liderliğine taşıyan neden, fırsatçıların korumasız halka acımasızca zulmetmesi olmuştur. 1829 yılında, Aydın dağlarında Uzun Efe ve Kara Efe isimli eşkıyalara karşı verdiği mücadeleyi kazanarak, zalim Arpaz beyinin çiftliğine baskın yapmış; buradan büyük bir miktar para almış, kalesini ateşe vermiş ve kâhya ile birkaç adamını kaçırarak peşindeki zaptiyeleri püskürtmekte başarı elde etmiştir. Bu olayı, başka baskınlar takip etmiştir. Zengin çiftliklerden zorla topladığı parayı, fakir ve muhtaçların ihtiyaçlarını karşılamak için harcadıkça ünü giderek artmıştır.

Kendi döneminin Sherwood’lu Robin Hood’u olarak anılan Atçalı Efe, düze indiği zamanlarda akraba veya tanıdık evlerinde günlerce konaklamış, köylünün arasına karışarak onların dertleriyle ilgilenmiş, bir süre sonra yeniden dağa dönerek kavgasına devam etmiştir. Atça’da yaşanan bu olaylar, dikkatlerden kaçmamıştır. Kuyucak halkı, Atçalı Efe'yi ilçelerine davet etmiş ve ona silah, cephane, lojistik destek sağlamıştır. Kuyucak ziyaretinin etkisi, durgun bir suya atılan taşın yarattığı dalgalar gibi genişlemiş, Efe'nin kızan sayısı bazı kaynaklara göre 4000, bazılarına göre ise 7000'e ulaşmıştır.

Gücünü artırdığına inanan Atçalı Efe, stratejik olarak potansiyelini büyütmek için Aydın’a yerleşmek istemiştir. Bu amaçla Çakmakoğlu Mehmet, Yörük Ahmet ve Turnalı gibi zeybek arkadaşlarıyla birlikte plan yaparak Aydın’ın yönetimini ele almak istemişlerdir. 10 Ekim 1829 tarihinde silahlı yarenleriyle birlikte halkın coşkulu karşılaması eşliğinde Aydın’a girmiştir. O gün, mütesellim ve adamları dışında kimse silah kullanmamıştır. Hükümet konağına yerleştiğinde Aydın yönetimine el koyduğunu, can, mal ve ırz güvenliğinin korunacağını, zorba zulmünün son bulduğunu, hayatın olağan akışına müdahale edilmeyeceğini açıklamıştır.

Kısa zamanda Aydın halkının güvenini ve sevgisini kazanan Atçalı Efe, yönetiminin ilk icraatlarından biri olarak kangren haline gelen vergi adaletsizliğine son vermiştir. Bu çerçevede savaş vergilerini kaldırmış, mültezimlerin topladığı haksız vergileri iade etmiş ve bu konuyu içeren fermanı “vali-i vilayet, hademe-i devlet, Atçalı Kel Mehmet” ismiyle mühürlemiştir. İki ay gibi kısa bir süre içinde Aşağı Menderes havzasındaki tüm yerleşim yerlerini kontrol altına alan Atçalı Efe, padişah II.Mahmut’a bağlılık ve taleplerini içeren mektuplar göndermiştir.

Bu mektuplardan birinde amacını; "Benim garazım fukarayı korumaktır. Voyvodaların zulmünden memleketi kollamaktır." şeklinde ifade etmiştir. Ancak çıkarları zedelenen Karaosmanoğulları ve İlyasoğulları isimlerindeki ayanlar, toprak ve altın karşılığında anlaştıkları Tavaslı Osman’a Atçalı Efe’yi ortadan kaldırma görevini vermiştir. Tavaslı Osman, emrine verilen yüzlerce silahlı adamın desteğiyle 17 Aralık 1829'da Aydın’ı yeniden ele geçirmiş ve Nazilli’ye kaçmış olan Atçalı Efe’yi yakalamak için büyük bir av başlatmıştır. Gece gündüz demeden, adım adım takip ettikleri Atçalı Efe, 1830 yılının ocak ayında Nazilli’de bir bağ evinde kıstırılarak çapraz ateşe alınmıştır. Kurşun yağmuruna tutulup hayatını kaybeden efenin cesedi, Atça’da yaşayan eşine teslim edilmeden ya bir ağaç dibine ya da yol kenarında meçhul bir çukura bırakılmıştır.

Bu dünyadan göçünün üzerinden neredeyse iki asır geçmiş olmasına rağmen, Atçalı Mehmet Efe, bağlı olduğu ve örnek olarak sunduğu eşitlik, adil yönetim ve özgürlük değerleri sayesinde bölge halkının gönlünde hâlâ yaşamaya devam ediyor.


Alper UZUNGÜNGÖR

***

Kaynakça:

(i)Mehmet Başaran ve Aysun Sarıbey Haykıran, Osmanlı Merkezi Yönetimine Taşranın Direnişi Atçalı Kel Mehmed Ayaklanması, İnternet Makalesi, 2009, Erişim Trh:19.01.2022 (https://dergipark.org.tr).

(ii)M. Çağatay Uluçay, Atçalı Kel Mehmed, Ötüken Yayınları, İstanbul, 2013.

Dipnotlar:

[1]1864 tarihli kanunla Osmanlı’nın yönetim birimleri 3’e bölünerek 33 vilayet, 11 vasal ve özel bölge kurulmuş, bölge sancakları da yedi ayrı kısma ayrılmıştı.

[2]Mültezim, Osmanlı toprak sisteminde açık artırma usulüyle, belirli eyaletleri kiraya vermeye iltizam, iltizam sahibi olan kişiye de mültezim denirdi. Mütesellim: Tanzimat'tan önce vali ve mutasarrıflar adına vergi toplamakla görevli memur. Voyvoda: Osmanlı döneminde hazineye ait arazi ile padişah, kadın efendi, sadrazam, vezir, beylerbeyi ve sancakbeyine ait kira gelirlerini tahsil etmek üzere görevlendirilen memur.

[3]Atçalı Kel Mehmet Efe’nin Aydın’ın Tepecik Mahallesinde 10 Haziran 1830’da öldürüldüğünü bildiren kaynaklar vardır.